انواع تنوین - تدوین از مهدی زندیه شیرازی

انواع تنوین - تدوین از مهدی زندیه شیرازی 

چهار قسم مشهور از انواع تنوین عبارت است از :
1-تنوین تمکُّن
2- تنوین تنکیر
3-تنوین مقابله
4-تنوین تعویض یا عوض

انواعی دیگر نیز  آورده اند:
5-تنوین ترنّم
6-تنوین غالی
7-تنوین شاذ و نادر

اولین بار ابوالأسود دُؤلی تنوین را به کار برد که به شکل دو نقطه روی هم نشان داده می‌شد.

تنوین برای جدا کردن اسم‌های متمکّن و غیر متمکّن، به جای نقصانی که در «بناء» به وجود می آید.
برای جدا کردن اسم‌های معرفه و نکره به کار می‌رود.

تنوین از نظر دستور نویسان بر چهار نوع تقسیم می‌شود که عبارتند از :

تنوین تمکین(تمکّن یا امکنیه) ویژهٔ اسم‌های معرب و منصرف است.
مانند: رجلٌ، رجلاً، رجلٍ
محمّدٌ، محمّداً، محمـدٍ

توضیح:
همانطور که میبینید،  تنوین نشانه ی اسم بودنِ کلمه است و به خودی خود نشانهٔ نکره بودن اسم نیست.
و این تنوین در( اسم‌های منصرف) معرفه از نوع علم و نکره دیده می‌شود و گویای این مطلب است که این کلمات در اسم بودن از دیگر انواع اسم قوی تر هستند.
و علت نگرفتن تنوین در برخی اسم ها که معروفند به(اسمهای غیر منصرف) برمی‌گردد به استعمال آن کلمات در بین عرب زبانان فصیح  و دنبال دلایل منطقی و فلسفی تکلّف آمیز نمی‌گردید.

تنوین تنکیر: تنوینی که اسم های مبنی و اسم های خاص ملحق می‌شود تا نا معین بودنِ آن اسم را نشان دهد.(مانند:سیبویهٍ)
این نوع از تنوین برای جدا سازی معرفه   از نکره در«اسم فعل» هم به کار می‌رود.
مانند: صهٍ،  مهٍ،  إیهٍ .

توضیح:
در صورتی که چند نفر سیبویه نام داشته باشند و بخواهیم فرد معینی از آنها را خطاب قرار دهیم، بدون نون تنوین میآوریم: " سیبویهِ" 
در این صورت معرفه است.
اگر شخص خاصی مد نظر نباشه و میانِ چند نفری که این اسم را دارند تمییز قائل نشویم، آن را با تنوین میآوریم: "سیبویهٍ "
در این صورت نکره است.

تنوین مقابله:تنوینی است که به جمع مونث سالم اضافه می‌شود. به گفته‌ی دستور نویسان،  در مقابل حرف نون در جمع مذکر سالم(معلمونَ) قرار گرفته است.
مانند: معلماتٌ،  معلماتٍ

توضیح:
در جمع مذکر سالم مانند «معلمونَ» نون جای تنوین آمده است و چون جمع مونَّث سالم فاقد این نون است ،تنوین در این جمع جای همان «نون» در جمع مذکر سالم است.

تنوین عوض یا تعویض:این تنوین در جایی می آید که حرفی از یک کلمه و یا بخشی از یک کلمه و یا جمله حذف میشود. در این موارد به جای مضاف الیهِ محذوف، تنوین می آورند.
مانند:
بجای حرف محذوف:
قاضٍ(قاضی)،  جواری( جوارٍ)

بجای کلمه‌ی محذوف:
کلٌّ(کلُّ إنسانٍ)

بجای جمله‌ی محذوف :
حینذٍ-یومئذٍ(حین اِذْ جاء الصدیق و یوم اِذ رأیتهُ...)
    
در کتب دستور به انواع دیگر نیز اشاره شده که برخی از آن‌ها ویژهٔ اسم نیست و به افعال و حروف هم ملحق می‌گردد که عبارتند از :

 تنوین ترنّم: در پایان برخی قافیه‌ها می‌آید.
مانند: «العتابَ و أصابَ»در بیتی از #جریر :
” أقِلی الَّوْمَ عاذِلَ و العِتابَنْ
و قُولی إن أصَبْتُ لقَدْأصابَنْ“

تنوین غالی: تنوینی که آن را اَخْفَش و دانشمندان علم عروض به انواع تنوین افزوده‌اند.
مانند تنوین در دو واژه «المُختَرقْنْ و الخَفَقْنْ»در این بیت :
” و قاتِمِالاعْماقِ خاوی المُخْتَرَقْنْ
 مُشْتَبِهِالأعلامِ لَمّاعِالخَفَقْنْ“
گفتنی است دو نوع اخیر که ویژه شعر است، بر خلاف دیگر انواع تنوین، نون ِآن نوشته می‌شود.

تنوین شاذ و نادر:
کلماتی نیز هستند که بر خلاف قوانین وضع شده، حتی در فصیحترین و استوارترین متون یعنی قرآن کریم ، تنوین گرفته‌اند.
مانند: هؤلاءٍ قومک

دستورنویسان در توجیه آن‌ها از تعبیراتی نظیر :
"شاذ و نادر، رعایت تناسب و حفظ موسیقی کلام، ضرورت شعری و غیره" مدد جسته و انواع تنوین را گسترش داده‌اند.

و برخی تنوین‌های دیگری افزوده‌اند، مانند تنوین منادا ، تنوین صرف مالاینصرف و تنوین حکایت.
 
در زبان فصیح عربی غالب اسم‌های فاقد حرف تعریف «ال» با تنوین تلفظ می‌شوند، شاید به این دلیل که نون ساکن، واژه را خوش آهنگ می‌سازد و سکون به آن آرامش می‌بخشد.
به همین سبب امروزه نیز در برخی لهجه‌های متداول، تنوین، چه در گفتار و چه در نوشتار، به پایان افعال و ترکیب‌ها اضافه می‌شود.
مانند أروحُنْ و فِیکُنْ،
که بدون تردید میراث لهجه‌های کهن است، همانگونه که در تنوین ترنّم چنین است