موقف الاسلام من الشعرو موضوعات الشعر فی هذا العصر.
علی رومی پور،طالب الماجسترفی الجامعه الاسلامیه الحره بقم.
ملخص
انّ العرب فی الجاهلیه کانوا یعیشون حیاه قبلیه.وکانت قبیله یشترک فی النسب و الموطن والاعراف.جاء الاسلام وحلّ الصراع القائم بین المصلحه الفردیه و الاجتماعیه و موقف الاسلام من الشعر رایً صحیحٌ و فی هذا العصر ظهر شعراء الکبار و یشجعون المسلمین الی الجهاد فی سبیل الله.
الکلمات الرئیسیه: القبیله-الشعر- الاسلام.
مقدمه
المجتمع العربی قبل الاسلام مجتمع متوحش،یعیشون فی الجهل و علی حیاه قبلیه. ان العرب فی الجاهلیة کانوا یعیشون حیاة قبلیة و جاء الاسلام و وضع مبادی الدولةالمرکزیة علی اسس روحیة متساویة. و الشعر فی الاسلام وسیلة للدفاع و فی صدر الاسلام یبدا الشعر فی الدفاع عن الرسول.و موضوعات الشعر فی هذا العصر هی: الشعر السیاسی،الشعر الفتوح و الوصف.
انا فی هذه المقاله اشرح الحیاه فی صدر الاسلام بالاختصار و اشرح التفات الاسلام و النبی(ص) الی الشعر.و تاثیر الاسلام فی المجتمع العربی و ابین موضوعات الشعرو مشاهیر الشعراء فی هذا العصر.
ر الاسلام فی المجتمع العربی:
انّ العرب فی الجاهلیه کانوا یعیشون حیاه قبلیه. وکانت قبلیه یشترک فی النسب و الموطن و الاعراف و التقالید بین افرادها عصبیه الانتماءالقبلی وهذه القبائل فی صراع حروب مستمره.د.محمد علی آذرشب1385ه.ص97.
جاء الاسلام و وضع مبادیء الدوله المرکزیه ونظم الحیاه الاقتصادیه والاجتماعیه علی اسس روحیه متساویه حاول ان یَدفَن العصبیه القبلیه.
بهذا الشکل احدث الاسلام انقلابا جذریا فی عقاید التاس واسالیب حیاتهم.وقدمنع القرآن الکریم قتل البنات ونظم الاسلام امور الزواج و الطلاق ومایترب علیها من شوون الاسره والبیت.
فالاسلام لیس دینا سماویا، فرض علی الناس الصلاه والصیام و الزکاه والحج و ما الیها من عبادت.بل هو دین سماوی جاء لهدایه البشر واخراجهم من الظلمات الی النور.ومن خصائص المجتمع الاسلامی تفجّر العواطف الانسانیه السلیمه فی نفوس ابنائه و ابتعادهم عن خشونه الجاهلیه و دعا الی مثل روحیه عالیه لاتومن بالتمییز العنصری و لا بالتفات الطبقی بل تقوم علی اساس المساواه و العداله الاجتماعیه.
موقف القرآن من الشعر
الواقع ان القرآن نهی عن الشعر الذی یثیر الحزازات القبلیه و الصراعات الجاهلیه، و وقف منه موقفا متشددا. اما الشعر الذی لایتعارض مع اهداف الدعوه فلم ینه عنه، بل شجّع الشعراء الذین ینهضون لخدمه هذه الاهداف.د.محمدعلی آذرشب 1385ه،ص112.
جاء فی الکتاب العزیز قوله سبحانه: ((و الشعراء یتّبعهم الغاوون.الم ترَ اَنّهم فی کُلّ وادٍ یَهیمون. واَنّهم یَقولون ما لایفعلون.الّا الذین آمنوا و عملو الصالحات)).القرآن الکریم،سوره الشعراء،آیه224.
موقف الرسول الاکرم من الشعر:
اما موقفه من الشعر و الشعراء فهناک حالتان: الاولی:رایه فی شعر امری القیس و الشعر الذی یثیر الاحقاد و یدعو الی انتقاصٍ من دینٍ او هجاءٍ لاصحابه الرسول،وقدقیل انه کان قد منع بعض القصائد التی نال بها الشعراء المشرکون من المسلمین.فیقال انه نهی عن روایه قصیده امیه بن ابی صلت،التی یُحرص فیها قریش بعد معرکه بدرٍ علی قتال المسلمین.
و اما الحاله الثانیه: فرأی الرسول بالشعر الذی هو فنٌّ من الفنون الجمیله فیه تهذیب و دعوه الی فضیله و فیه حکمه و موعظه و الشعرسلاحا من اسلحه الحرب و مادامت قریش قد اصطنعت الشعر وسیله من وسائل حربها.فان الرسول الکریم قد حملهم الشعراء علی ذالک.
موضوعات الشعر فی هذا العصر:
1-الشعر السیاسی:
انّ الشعر السیاسی فی الاسلام یبدأ بمیلاد الرسول(ص).انّ الناس کانوا یعیشون فی الجاهلیه و فی ظلمات من الفقر و الجهل و العصبیه.
قد ضاقت علیهم سبل الحیاه و لایرون الا الفخر بالاحساب و التکاثر بالاموال و الاولاد و القبیله و العشیره و بلغوا من درجه الحمق و الجهل الی انهم کانوا یقتلون اولادهم خشیه املاق.و فی مرحله اعلان الدعوه نری الشعر فجاهً یبرز فی ساحه الدعوه الاسلامیه بعد خفائ و انشد ابوطالب شعره فی الدفاع عن الرسول و حرّض بنی هاشم و بنی المطلب و شجعهم الی حمایته و الدفاع عنه فقال:
اذا اجتمعت یوا قریشً لمفخر فعبد مناف سرّها و صیهما
و ان حصلت اشراف عبدمنافها ففی هاشم اشرافها و قدیمها
وان فخرت یوما فانّ محمداً هو المصطفی من سرها وکرمها
بنا انتعش العود الدّواو انما باکنافنا تندی و تمنی ارومها.سیره ابن هاشم،ج1،ص269.
نموذج الاخری من الشعر السیاسی فی هذا العصر، حادثه الغدیز متواتره بین المسلمین و فیها عهد النبی الی علی بن ابی طالب بالولایه و قال((من کنت مولاه فهذا علیّ مولاه))وسجل الادب هذه الحادثه علی مرّالقرون والواقع ان علیا کان بعد رسول الله(ص) مرجع الناس فی احکام دینهم و دنیاهم و لکنّ بعد الوفاه النبی لم یقبل اهل القریش و انتهت باعلان ابی بکر خلیفه للمسلمین و فی سقیفه بنی ساعده،حیث اجتمع بعض المهاجرین و الانصار لتعین الخلیفه کان هوی الانصار مع علیّ و قال شاعرهم:
أکان خطاءً ما أتینا و انتم صواباً کأناً لانریش و لا نبری
و کان هوانا فی علیّ وأذّه لأهلٌ لها یا عمرو و من حیثُ لاتدری
وهذا بحمدالله یشفی من العمی ویفتح آذانا ثقتن من الوقر.سیره ابن هشام،ج1،ص330-334
2- الشعر الفتوح:
حثّ الاسلام اتباعه علی الجهاد فی سبیل الله،من اجل انقاذ البشریه من ظلم الظالمین. و خرج العرب من جزیرتهم بعدحروب الرده یجاهدون فی سبیل الله دولتی الفرس و الروم. فقضوا علی الاولی و کانوا فی أثناء هذا الجهاد ینظمون أناشید حماسیه مدویه.یتغنون فیها بانتصاراتهم و یمتدحون بشجاعتهم ومایودون لله و دینه.
من شعراء الذی أنشاد شعر الفتح هو عمروبن معدی کرب الزبیدی کان من أبطال الجاهلیه و فرسانها و أسلم ،وکانت له آثار مشهوره فی القادسیه و الیرموک و نهاوند.فواد افرام البستانی،ج1،ص309.
ومن شعره:
و القادسیه حین زاحم رستم کنا الحماه بهن کالاشطان
الضاربین بکل أبیض مخذم و الطاعنین مجامع الاضغان.د. شوقی ضیف،ج2،ص62.
مشاهیر الشعراء فی عصر صدر الاسلام:
عاش شعراء هذا العصر فترتین مختلفتین. عاشوا فتره من عمرهم فی الجاهلیه و عاشوا بقیه عمرهم فی الاسلام قد اطلق علی هولاء اصطلاح( الشعراء المخضرمون).وقدواجه هولاء بعد دخولهم فی الاسلام حیاه جدیده و ان هذه الحیاه الجدیده قد اثرت فی سلوکهم و عقیدتهم وتفکیرهم.مصطفی صادق الرافعی،ج3،ص55.
تاثر شعراء هذا العصر و الشعراء الذین جاءوا بعدهم بدعوه الاسلام و القرآن اسلوبا و موضوعا و لکنّ تأثرهم بها کان متفاوتا یختلف قوه و ضعفا باختلاف البیئه اولا و بمدی اعتقادهم بالدین و استجابتهم له و تمسکهم بتعالیه ثانیا فالبیئه التی کانوا یعیشون فیها ربما کانت قریبه من المدینه مرکز الدعوه الاسلامیه متصله بها او بعیدهً.فقد اسلم بعض الشعراء الجاهلین فهم اذن لیسوا شعراء الاسلام و ان عاشوا فی العصر الاسلامی،انشعراء الاسلام الحقیقین هم اولئک الذین ولدوا بعد ظهور الاسلام صبیه لم تتکون بعد ملکاتهم الشعریه و نشاوا فی ظلال الاسلام فجاء شعرهم اسلامیا.
و اشهر من تأثر من شعراء- فی هذا العصر – بدعوه القرآن، الخنساء و الحطیه و کعب بن زهیر و حسان بن ثابت.
الخنساء
هی تماضر بنت عمروبن الشرید من بنی سلیم ولقبت ((بالخنساء)) لقصر فی انفها مع ارتفاع قلیل فی ارنبته.فوادافرام البستانی،ج2،ص263.
و هی شاعرهٌ مضری. نشأت الخنساء فی بیت السیاده و الفرسیه و البیان. أبوها رئیس القبیله و أخوها من قادتها و فرسانها،قُتِل اخوها معاویه و صخر من اکابر بنی سلیم فی الجاهلیه فحزنت علیها حزنا شدیدا.
و بعد ظهور الاسلام جاءت الخنساء الی النبیّ(ص) و سمعت الآیات و أسلمت هی و قومهاوربّت أبناءها الی محرکه الحرب و استشهدوا جمیعهم.
ومن اشعارها التی ترثی فیها صخرا ومنها:
یذکرنی طلوع الشمس صخرا و اذکره لکل غروب شمس
و لولا کثره الباکین حولی علی اخوانهم لقتلت نفسی
فلا،والله،لاانساک حتی افارق مهجتی ویُشق رمسی
کعب بن زهیر
کعب بن زهیر بن ابی سلمی المزنی . نشأ فی اسره وافره الحظّ من الشعر. فواد افرام البستانی،ج2،ص9. ومعروف أنّ کعباوبجیرا اخاه أدرکا الاسلام و کان أسبقها الی الدخول فیه بجیر،وقدهجاه کعب.اما بجیر لم یقطع علاقته باخیه، بل ظل علی صله به محاولا ان یستمیله الی الاسلام، لکن کعبا ظهرت أمامه مشکله جدیده و هی الخوف من النبی بعد أن اتخذ من الاسلام موافف عدائیه.فتشجّع أن یقدم الی المدینه و یقترب من الرسول متلثما بعمامته،ثم یجلس عند النبی(ص) بعد أن سلّم من صلاه الصبح،ویحسر عن وجهه و یقول : هذا مقام العائذ بک یا رسول الله،أنا کعب کعب بن زهیر.ثم أسلم وأنشد مدحته الخالده.د.محمدعلی آذرشب،ص128.
بانت سُعاد، فقلبی الیومَ مَبتولُ مُتیَّمٌ اثرها لم یُفدَ ، مَکبُولُ
و ماسُعادُ،غَداöَ البَینِ،اذ رَحَلوا الّلا أغنُّ،غَضِیضُ الطُرفِ مَکحُولُ
الحطیه
اسمه جَرول،ولُقب بالحطیه لقصره.وکان دمیما مغموز النسب.ولم یکن له شأن بین الصحابه، ولایُعلم زمن اسلامه بدقُه.د.محمد علی آذرشب،ص136.
الحطیه من مدرسه زهیر التی تعنی بالتعبیر و صقله و تصفیه من کل شائبه، کما کانت تعنی بالمعانی و دقتها.وهذا الحطیه الذی یحدث عن نفسه لانه کان یعوی فی أثر القوافی کما یعوی الفصیل،والذی یقول الاصمعی ((انه کان من عبید الشعر)).د.طه حسین،ج2،ص142.
واسلم فی اواخر عمره و یقال انه مرتد و لانری فیها ارتدادا،بل معارضه لخلافه ابی بکر.سجن عمربنالخطاب الحطیه بسبب هجائه.فکتب من السجن قصیده الی خلیفه الثانی عمر یستعطفه منها.د.شوقی ضیف،ج2،ص97.
ماذا تقول لأفراخ بذی مرخ زعب الحواصل لاماء ولاشجر
القیت کاسبهم فی قعر مظلمه فاغفر،علیک سلام الله یا عمر؟
لان له قلب عمر و عفا عنه بعد أن تعهد بعدم هجاء المسلمین.
حسان بن ثابت
هو ابوالولید حسان بن ثابت من قبیله خزرج-من ساده قومه و اشرافهم-و بعد هجره الرسول (ص)الی المدینه ،قد أدرکت الاسلام ودخلت فی دین الله.وجنُد شعره للدفاع عن الدین الحنیف ونبیه .د.محمد علی آذرشب،ص121.
یقال انه کان ینشد الرسول شعره فی المسجد ومن المحقق أنه کان شاعرا بارعا.وقداتفق الرواه عل أنه اشعر اهل المدر فی عصره و انه اشعر الیمن قاطبه.وبحق سمی حسان الاسلام و رسوله الکریم،فقد عاش یناضل عنه أعداه من قریش و الیهود و مشرکی العرب امیالهم جمیعا بسهام مصمیه وقصته مع الحارث بن عوف المری حین قتل فی جواره داع من دعاه الرسول مشهوره فقد قال فیه و فی عشیرته.د.شوقی ضیف،ج2،ص79.
ان تعذروا فالغدر منکم شیمه و الغدر ینبت فی اصول السخر
النابغه الجعدی
هو عبدالله بن قیس من بنی العامرین،ولد فی البادیه جنوب نجد،ویقال انه سمی النابغه لتفجر الشعر علی لسانه فی آخر حیاته الجاهلیه،وقیل ان نبوغه کان فی الاسلام.وفد علی الرسول(ص)مع قومه سنه تسع للهجره و انشده قصیده تحفل بالمعانی الدینیه،یقول فیها:
أتیت رسوله الله اذجاء بالهدی و یتلو کتابا کالجره نیرا
ومن اشهر قصائده قصیده الرائیه فی مدح النبی(ص):حنا الفاخوری،المترجم:عبدالحمید آیتی،ص185.
خلیلی عوجا ساعه و تهجرا و نوحا علی ما احدث الدهر او ذرا
النتیجه
الواقع أن القرآن نهی عن الشعر الذی یستشیر الخزازات القبلیه و الصراعات الجاهلیهفاما الشعر الذی لا یتعارض مع أهداف الدعوه فلم ینه عنه،بل شجع الشعراء الذین ینهضون لخدمه هذه الاهداف.
و موقف الرسول(ص) وأهل بیته من الصالح من الشعر،وان الرسول کان ینشد الشعرویجیز علیه و یکرم الشاعر متی ما وجد فی شعره صلاحا.
وفی هذا العصر ظهر الشعراء الکبار وهولاء الشعراءیدافعون عن الاسلام و عن النبی(ص) و یشجعون الناس الی الجهاد فی سبیل الله و دفاع عن رسول الله.
منابع و مآخذ:
1- القرآن الکریم
2- آذرشب،محمد علی.الادب العربی و تاریخه حتی نهایه العصرالاموی،انتشارات سمت،چاپ هفتم،1385ه-ش.
3 - افرام البستانی،فواد . المجانی الحدیثه ج1، دارالفقه للطباعه والنشر،المطبعه کیمیا، الطبعه الاولی،1425 ه . ق .
4 – حنا ،الفاخور.تاریخ ادبیات زبان عربی ، ترجمه عبدالحمید آیتی.انتشارات توس ، چاپ ششم ، 1383 .
5– شوقی ،ضیف . تاریخ الادب العربی (2) العصر الاسلامی . دارالمعارف ، الطبعه الثالثه عشره .
6 – صادق الرافعی،مصطفی . تاریخ آداب العرب . بیروت ، دارالکتاب .
7– طه ،حسین . المجموعه الکامله ، بیروت ، دارالکتاب العالمی ، 1980 م .
8 –طه ،حسین . المجموعه الکامله ، بیروت ، دار الکتاب اللبنانی ، الطبعه الاولی ، 1981 م .