گرد آورنده : فریبا سرلکی
گروه ادبیات عرب الیگودرز
سرآغاز این دوره با به قدرت رسیدن معاویه در سال 40 هجری می باشد و به سال 132 هجری یعنی همزمان با روی کار آمدن اولین خلیفه ی عباسی پایان می یابد .
عصر اموی را به دلایلی می توان عصر بازگشت ارزشهای جاهلی به ممالک اسلامی نام نهاد . فاسد بودن حاکمان ، عصبیت آنها ، افتخار به اصل و نسب و قبیله از ویژگیهای بارز این دوره می باشد .
شعر عربی که در عصر جاهلی تنها در خدمت قبیله بود در آغاز ظهور اسلام به خدمت دعوت دین جدید و نشر مبادی و اصول آن همت گماشت و در حقیقت به عنوان اسلحه ای در راستای مبارزه با دشمنان اسلام محسوب می شد . اما شعر دوره اموی ، بازگشت به مضمونها و ارزشهای جاهلی است . اگر چه شعر از لحاظ معانی ، خیال ، عاطفه و اسلوب تغییرات چشمگیری داشت اما شاعر اموی همچنان به دوره ی جاهلی نظر داشته و ایستادن بر اطلال و دمن ، خود از بارزترین نمونه و دلیل بازگشت جا هلانه است . نقش شاعران در امور سیاسی این دوره قا بل اهمیت است . رشد شعر سیاسی و استقلال غزل ، تصویری آشکار از اوضاع سیاسی و اجتماعی را به نمایش می گذارد . شعر سیاسی این دوره که حاصل کشمکش های داخلی احزاب و گروههای مختلف بر سر خلافت می باشد در بیشتر موارد برای اثبات و تأیید افکار و اندیشه های این گروهها به کار گرفته می شد .
رشد شگرف شعر سیاسی ، استقلال غزل ، اشعار نقائض ، تکوین فقه ، تفسیر ، نحوه رسوخ زبان عربی در دیگر ممالک از دستاوردهای ادبی این دوره است .
نابغه جعدی – جمیل بن معمر ( معروف به جمیل بثینه [1]) – لیلی الا خیلیه – عمر ابی ربیعه – ولید بن یزید – ذوالرمه – اخطل – فرزدق – جریر – کمیت بن زید اسدی ، مشهورترین شعرای این دوره می باشند .
اقسام شعر در عصر اموی
1 – شعر دینی : فرزدق ، کمیت
2 – شعر سیاسی : جریر ، اخطل ، فرزدق ، کمیت
3 – غزل مجونی : عوامل اصلی گسترش آن اباحیگری و فساد اجتماعی محسوب می باشد و اشعار عمر ابی ربیعه ، احوص ، ولید بن یزید در این قالب شعری سروده شده است .
4 – غزل عذری : فقر و محرومیت از مهمترین دلیلهای رشد آن می باشد . اشعار قیس بن ملوح ، جمیل بن معمر ، لیلی الاخیلیه در این قالب شعری سروده شده است .
5 – اراجیز : ذوالرمه ، روبه
اسلوب ذوالرمه میل به الفاظ غریب و اصطلاحات کهن عصر جاهلی می باشد .
نقایض : اشعاری است که شاعر با قصیده خود معانی قصیده ی دشمن را نقض می کند و فخر دشمن را به هجو بر می گرداند و فخر واقعی را به خود نسبت می دهد . اصحاب نقائض، جریر ، اخطل و فرزدق می باشند . ارزش نقائض از نظر سیاسی نمایانگر اختلافها و کشمکشهای احزاب سیاسی بر سر خلافت می باشد . از نظر اجتماعی ، تصویرگر جامعه ای است که هنوز ارزشهای جاهلی در آن حاکم است . از نظر ادبی نیز برخوردار از ارزشهای لغوی و نیز حفظ زبان عربی می باشد .
شاعران معروف عصر اموی
1- اخطل ( 710 – 640 هجری )
او مشهورترین مداح بنی امیه است . اسلوب وی در مدح ، همان اسلوب شاعران جاهلی است . قصاید را با تغزل آغاز می کند و سپس به ذکر صفات ممدوح یا صفات قوم او گریز می زند . مدایح او بیشتر در نشر دعوت بنی امیه و بیان فضایل و توجیه اعمال آنهاست . وی آنان را سزاوارترین خلق به خلافت می داند .
2 – جریر ( 114 – 30 هجری )
شهرت جریر در هجا می باشد . هجای او دردآور و تلخ است و مانند دیگر شاعران هم عصرش از اسلوب شاعران جاهلی پیروی می کرد . وی در هجا مفاخر خویش را به رخ حریف می کشاند و از فخر به عنوان اهرمی برای تحقیر استفاده می کرد . مارون عبود معتقد است که جریر بهتر از هر کس می دانست چگونه مزبله ها را بکاود و آنچه نهان است پیش چشمان آورد و به توصیفشان پردازد .
3 – فرزدق ( 114 – 21 هجری )
فرزدق نیز همانند دیگر رقیبانش در موضوعات مختلف ادبی قدرت شعریش را بخصوص در هجا و فخر بروز می داد . وی هجا را با فخر می آمیزد . یعنی در قصائد هجوی خود میدان وسیعی برای فخرو وخود ستایی می گشاید . حتی هجوهایش را گاه با فخر آغاز می کند و همواره از بالا بر خصم خود حمله می کند . از این رو گفته اند که فرزدق چون هجو کند اعتلا جوید .
4 – عمر بن ابی ربیعه ( 93 – 23 هجری )
وی از شاعران غزلسرای بزرگ عرب است که تنها برای زنان شعر می سرود و ستایشگر پاکباز زیبایی بود . او از میان شاعران گذشته مانند امروالقیس است و از جهت رقت کلام ، می توان نزار قبانی شاعر معاصر را با او همانند دانست . استقلال شعر غزل از اشعار مجونی او شکل گرفت . زیرا وی تمام قصیده را مستقلاً به غزل اختصاص می داد .
5 – کمیت بن زید اسدی ( 126 – 61 هجری )
او شاعر ، خطیب ، نسب شناس و از مشهورترین شاعران شیعه می باشد . قصاید وی درباره ی اهل بیت به « هاشمیات » معروف است .
1 –نصوص من النثر و الشعر منذ صدر الا سلام حتی سقوط بغداد – ص 22